Ülke coğrafyasında ekonomist olmanın neredeyse ön koşulu dolar endeksi üzerinden hangi yöne hareket edeceğini önceden kestirebilmek gibi görünüyor. Bu “ekonomistler” genellikle dolar inceleme için doların değer kazandığı durumlarda ülke ekonomisinin bittiğini öne sürerek yaygara koparıyorlar. Fakat dolar inceleme yapıldığında dolar değer kaybettiğinde ise sevinmek yerine “Dolar daha da değerlenecek bak, görürsünüz” diyerekten dolar öngörü tahminlerinde bulunuyorlar. Sanki doların değer kaybetmesi ekonomi için iyiymiş gibi.
Doların değer kazanması ne kadar faydalı ya da zararlıysa değer kaybetmesi anlamında dolar düşürme de aynı etkiye sahip. Ayrıca bu etkinin her iki durumda da ne olacağı, ilgili ülke ekonomisinin makro ve mikro göstergeleriyle dolar öngörü listesi ile doğrudan alakalı. Makro göstergeler derken enflasyon, istihdam ve milli hasıla gibi konular öne çıkarken mikro göstergelerde ürün satış rakamları, tarımsal üretim miktarı gibi reel ekonomiye ilişkin temel göstergeler ele alınmalı.
Kısacası bir ülkedeki ekonomik gidişata dair bir fikir yürütebilmek için dolar inceleme amacıyla onlarca göstergeye müracaat edilir. Dolar endeksi yani doların TL karşısındaki değeri ise bu göstergelerden sadece biri ve en önemlileri arasında da yer almaz. Dolar inceleme koşulları altında hepsi ağırlığı nispetince ekonominin genel gidişatı üzerinde etkiye sahiptir. Ve de doğrudan ya da dolaylı olarak birbiriyle etkileşim halindedir. Yani birinde meydana gelen değişiklik bir diğerini de etkiler.
Dolar endeksi bir ülkenin ekonomisi hakkında ne kadar bilgi verir?
Dolar endeksi bir ekonomi hakkında görüş oluşturabilmek için müracaat edilebilecek onlarca göstergelerden sadece bir tanesidir ancak dolar inceleme için en önemlisi de değildir diye yukarda belirtmiştik. Örneğin şu anda 1 dolar eşittir 8.3 lira civarında seyretmekte iken 106 Japon Yeni’ne tekabül etmekte. Basit bir hesapla söylenebilir ki 1 Türk lirası eşittir 15 Japon Yeni. Fakat bu demek değildir ki Türkiye’nin ekonomisi Japonya’nın ekonomisinden iyidir.
Dolar düşürme ya da değer kazanması ne gibi sonuçlara yol açar?
Ayrıca dolar düşürme ya da yükselmesinin ekonomiye etkisinin olumlu ya da olumsuz olup olmadığı diğer göstergelerle doğrudan alakalıdır. Dolar inceleme için tekrar bir örnek vererek açıklayalım: İhracat potansiyeli yüksek olan bir ekonomi için doların değer kaybetmesi, o ülkenin mallarının daha da pahalı olmasına, dolayısıyla ihracatının düşmesine, ihracat düşünce de üretim ve yatırımların da düşmesine ve sonuç olarak işsizliğin artmasına yol açması anlamına gelmektedir.
Dolar inceleme konusunu daha iyi anlatabilmek için tarihte bu duruma örnek teşkil edilen birçok örnek bulunur. Dutch Disease, dolar endeksi üzerinden değerlenen Hollanda para biriminin ülke ekonomisinde ne denli büyük sorunlara yol açtığına ilişkin örnek gösterilebilecek en güçlü örneklerden biri. Euro öncesi Hollandasının para birimi florindi. Florin dünya para birimleri karşısında oldukça değer kazanınca Hollandalılar da kıymetli paralarıyla içeride üretmek yerine gidip Almanya’dan İtalya’dan Amerika’dan ne ihtiyacı varsa ithal ediyor. Şöyle örnek verelim; 100 florinle Hollanda’da 1 sandalye alınabiliyorken Almanya’da 4, İtalya’da ise 7 sandalye alınabiliyor aynı dönemde. Sonuç olarak Hollanda’da üretim giderek azalmış, yatırımlar durmuş ve de işsizlik artmış. Dolar düşürme öyle bir ekonomik krize neden olmuş ki Hollanda’da dünya ekonomi literatürüne Dutch Disease olarak girmiş.
Türkiye olarak böyle bir durum yaşamadığımız için kulağa çok garip gelebilir bu olay, ancak işin aslı bu. Dolar endeksi üzerinden değer kazanması da ya da başka bir deyişle TL’nin değer kaybetmesi de Türk mallarının ucuzlamasına ve ihracatın artmasına neden olur. Daha fazla ihracat, daha fazla üretim, daha fazla üretim daha fazla yatırım, daha fazla yatırım da daha fazla istihdam demek.
Dolar endeksi yükselince piyasadaki bütün mallar neden pahalılaşıyor?
Burada da durum biraz farklı. Normalde Dolar endeksi üzerindeki artışın piyasadaki mallar üzerinde sınırlı bir etkisi olur. Dolar inceleme için o sınır da şudur; malın üretimindeki dolar, girdiler yüzde kaç ise o kadar etkiler. Fakat Türkiye’de olay şu şekilde gelişiyor; dolar endeksi üzerinde yaşanan bir artış oranınca toplam perakende ürün fiyatı üzerinden bir artış gerçekleştiriyor fırsatçı piyasa oyuncuları. Bununla da kalmayıp, dolar düşürme gerçekleşince fiyatlar eski haline getirilmiyor.
Yaşanmış bir örnek üzerinden açıklamak daha doğru olacaktır.
2018 yılında damacana suyun perakende satış fiyatı 9 TL olarak piyasada. Sonra aynı yılın Ağustos ayında Türkiye ve ABD arasında yaşanan bir siyasi kriz sonrası bir kur saldırısı gerçekleşmişti ve dolar endeksi 4.60’tan 7,’lere kadar çıkarak yaklaşık yüzde 50 değer kazanmıştı.
İşte bu kur artışı sonrası 19 litrelik damacana suyun fiyatı birden 13 TL oldu. Her su geldiğinde boş damacana verilir ve dolu olan alınır. Su dolum tesisleri tam otomasyonla çalışır, tesislerde zaten 3-5 kişi çalışır. Bu 3-5 kişinin maaşını milyonlarca şişeye damacanaya böldüğünde çok düşük bir birim maliyet ortaya çıkar. Kullanılan elektrik keza devede kulak. Nakliye ise; 10 teker bir kamyon yaklaşık 1000-1200 damacana alıyor. Zaten su üreticilerinin kendi kamyonları olduğu için kaba bir hesapla gidiş geliş 1500 lira maliyeti var (şoför maliyeti de içinde). Yuvarlak hesap 1.5 TL maliyet düşüyor damacana başına.
Yani işletme gideri hesabında 9 TL’ye satılan bir damacanın 2 TL’ye tekabül eden maliyetinde dolar endeksi etkisi var. 2 TL’nin yüzde 50’si ne yapıyor; 1 TL! 9 TL + 1 TL =10 lira olması gerekirken 9 TL’nin yüzde 50’si kadar fiyat artışı yapıyor fırsatçı piyasa oyuncusu ve 9 TL + 4 = 13 TL oluveriyor bir damacana suyun perakende satış fiyatı, bu birinci hile!
İkinci hile de şu; Ağustos ayında dolar endeksi 4.60 TL’den 7,15’e çıktı tamam, ancak iki ay sonra 5.15’e geri giderek dolar düşürme gerçekleşmişti. Peki 9 TL’den 13 TL’ye yükselen damacana suyun fiyatı düştü mü? Hayır. Sonuç olarak dolar yükseldiği için değil, fırsatçılar yüzünden fiyatın yükseldiği açık bir gerçek olarak karşımıza çıkıyor.
Devlet durumu fark etti ve başta temel gıda olmak üzere piyasada fiyatları sıkı bir şekilde denetlemeye başladı. Bağımsız bir piyasa denetim ve gözetim kurumu kuruldu. Hatta zincir marketler kafasına göre at koşturmasın diye Tarım Kredi Kooperatiflerine ait marketlerin sayısı artırılarak rekabet koşulları sıkılaştırılıyor.
Özetlemek gerekirse; mesele dolar endeksi için değer kazanıp/kaybetmesinden ziyade asıl olan dengede olması. Türk lirası çok mu değerli olmalı? Hayır. Dolar çok mu değerli olmalı? Hayır. Kararda olmalı. Ve bu karar seviyede anormal hareket etmemeli.
Tabii ki dolara ihtiyacımız var. Çünkü baz para birimi. Dikkat ederseniz “Dolar önemli değil, bize ne dolardan” demiyoruz. Sadece dolar yükseldi ekonomi battı diye ahkam kesen ekonomistin kur dalgalarını manipüle ederek ekonomi üzerinde olumsuz algı oluşturma çabalarını bilimsel olmadığını anlatmaya çalıştık.
[:en]
The main condition of being a popular economist in Turkey is to predict in which direction the dollar index will move. These "economists" often claiming that the country's economy is failed when the dollar gains value against Turkish Lira for dollar review. But when look at the dollar review and the dollar loses value, instead of being happy, they make predictions saying "The dollar will be more valuable, look, you’ll see" as if the depreciation of the dollar is good for an economy as the dollar prediction.
Exactly; As the dollar's appreciation is beneficial or harmful, lowering the dollar has the same effect. In addition, what this effect will be in both cases is directly related to the macro and micro indicators of the relevant country's economy within the list of the dollar predicton. While talking about macro indicators, topics such as inflation, employment or GDP, product sales or agricultural production should be addressed in micro indicators.
In short, dozens of indicators are used in order to have an idea about the economic progress in a country as the dollar review. The dollar index, the value of the dollar against TL is not only one of these indicators and is not among the most important ones.
All of them have an impact on the general course of the economy in proportion to their weight except all the dollar review. And they interact with each other directly or indirectly. In other words, the change in one of them affects the other.
How much does the dollar index tell us about a country's economy?
We have mentioned above that the dollar index is only one of the tens of indicators that can be applied to form an opinion on an economy, but it is not the most important one for the dollar review.
For example, while 1 dollar equals 8.3 liras, it corresponds to 106 Japanese Yen. With a simple calculation, 1 Turkish lira equals approximately 15 Japanese Yen. But this does not mean that Turkey's economy is better than Japan's.
What are the consequences of the dollar's appreciation or lowering the dollar?
In addition, whether lowering the dollar and the dollar’s fall has a positive or negative effect on an economy is directly related to other indicators. Let's explain by giving an example again for the dollar review: For an economy with a high export potential, the depreciation of the dollar means that the goods of that country to become more expensive, thus decreasing its exports, production and investments and consequently to increase unemployment.
There are many examples of this situation in history to understand the dollar review. Dutch Disease is one of the strongest examples of how the Dutch currency, which is valued against the dollar index, has caused major problems in the country's economy. The Dutch currency before the euro was fluorine. When Florin had gained considerable value against world currencies, thus the Dutch imports whatever they need from the United States, Germany and Italy, instead of producing domestically with their precious money. Forexample; While one chair can be bought in the Netherlands with 100 florins, 4 in Germany and 7 in Italy can be bought with the same amount. As a result of lowering dollar, production gradually decreased, investments stopped and unemployment increased in the Netherlands. And this economic crisis called Dutch Disease joined the world economics literature.
This may sound very strange as Turkey has not experienced such a situation, but this is the truth. The appreciation of the dollar index, or in other words, the depreciation of the TL causes Turkish goods to become cheaper and exports to increase. More exports, more production, more production means more investment, more investment means more employment.
Why does all the goods in the market become expensive when the value of dollar index rises?
Here the situation is a little different; Normally, the dollar index increase will have a limited effect on the commodities in the market. That limit is this for the dollar review; The dollar inputs in the production of that good affect the percentage of what they are. But in Turkey, consequences develops as follows; Opportunistic market players realize an increase over the total retail product price at the rate of an increase in the currency. Not only that, when the value of the dollar drops, prices are not restored.
It would be more clear to explain it through an example
In 2018, the retail price of carboy water is 9 TL. Then, in August of the same year, after a political crisis between Turkey and the USA, there was a currency attack and the dollar index increased from 4.60 to 7, gaining value against TL about 50%.
After this exchange rate increase, the price of 19-liter carboy water suddenly became 13 lira. The water; It is in the nature, originating from fountain, so it is not like manufacturing or producing some goods. Water filling facilities work with full automation, 3 or 5 people are already working in the facilities. Dividing the salaries of these 3-5 people into millions of bottles, there is a very low unit cost. The electricity used is also very small in amount per production. Delivery costs; a 10-wheel truck takes about 1000-1200 carboy. As the water producers have their own trucks, there is a rough calculation of 1500 lira round trip (including the cost of the driver).
In other words, a bottle sold for 9 TL should have received a dollar index effect on the cost corresponding to 2 TL; 50% of 2 liras equals 1 lira, 9 TL plus 1 lira equals 10 lira. But opportunistic market player manipulates the price of a carboy water by 50% increase of 9 TL, which is 9 TL plus 4 equals 13 TL. This is the first trick.
The second trick is this; In August, the dollar index increased from 4.60 TL to 7.15, ok, but after two months it fell back to 5.15. So, has the price of carboy water, which increased from 9 lira to 13 lira, decreased? No. As a result, it is a clear fact that the price has risen not because the dollar has risen, but because of the opportunists.
The state noticed the situation and started to strictly control prices in the market, especially for basic foods. An independent market supervision and surveillance agency was established. In fact, the competition conditions are tightened by increasing the number of markets belonging to the Agricultural Credit Cooperatives so that the chain markets do not monopolise market price mechanism by themselves.
To summarize; The point is that the dollar index should be in equilibrium, rather than the dollar's appreciation / loss. Should the Turkish lira be very valuable? No. Should the dollar be very valuable? No, must be on the verdict and should not fluctuate abnormally at any level.
Of course we need dollars. Because it is still the base currency. If you pay attention, we do not say "the dollar is not important to us". We tried to explain that the “economist's” efforts to create a negative perception on the economy by manipulating the exchange rate waves are unscientific.